Jak się uczyć na maturę z biologii i jak rozwiązywać arkusze maturalne? Ekspert Medream odpowiada na pytania maturzystów

Wyobraź sobie, że możesz zadać egzaminatorowi OKE praktycznie dowolne pytanie, dotyczące matury z biologii, arkuszy maturalnych i rozwiązywania zadań. W Medream skorzystaliśmy z tej możliwości! Oto odpowiedzi na aż 19, może nie zawsze oczywistych, ale jednak ważnych pytań, które trapią maturzystów. Artykuł przygotowaliśmy we współpracy z ekspertem Medream, Piotrem Płoteckim. Zaczynajmy!

Jaki materiał obowiązuje na maturze z biologii?

Zadania w arkuszach maturalnych obejmują wyłącznie zakres materiału z podstawy programowej. To oznacza, że do uzyskania wysokiej liczby punktów wystarczy tak naprawdę wiedza "podręcznikowa" i nie trzeba jej rozszerzać. Jeśli ten materiał masz opanowany i ugruntowany, możesz podchodzić do matury ze spokojem.

Jeśli natomiast w arkuszu pojawią się zadania wykraczające poza podstawę programową, w treści tych zadań zawsze muszą zostać podane kompletne informacje, niezbędne do udzielenia odpowiedzi.

Czy przed maturą warto poszerzać wiedzę (poza materiałem szkolnym)?

Oczywiście są uczniowie, którzy chcą samodzielnie się dokształcać albo mają ambitnych nauczycieli - i chwała za to zarówno uczniom, jak i nauczycielom! Jeśli ktoś ma rozległą wiedzę musi jednak uważać, aby zamiast odpowiedzi na pytania nie pisać wręcz krótkich rozprawek naukowych. Spotykałem się z takimi sytuacjami, kiedy prowadziłem zajęcia dla uczniów na Skypie i pracowałem również z maturzystami z najlepszych liceów w Polsce. Oni do analizy pytań podchodzili często w sposób naukowy, bardzo szeroki. Tymczasem na maturze - oprócz wiedzy i trafienia w tzw. klucz odpowiedzi - niezmiernie ważny jest również czas. Pisanie obszernych odpowiedzi, wybiegających poza podstawę programową może sprawić, że na niektóre pytania po prostu nie zdążysz już odpowiedzieć.

Jak podchodzić do rozwiązywania zadań na maturze z biologii? Jaką strategię przyjąć?

Po pierwsze - i najważniejsze: każde polecenie na maturze czytaj dwa, a nawet trzy razy! To nie jest przesada. Jeżeli zobaczysz pytanie i wyda Ci się od razu bardzo łatwiutkie - koniecznie przeczytaj jeszcze raz. I jeszcze raz. Wtedy będziesz wiedzieć, czy naprawdę jest ono proste, czy tylko wydawało się takie na pierwszy rzut oka. Uchronisz się przed niepotrzebną stratą punktów.

Czytając polecenia zwracaj uwagę na każdy przecinek. Na każdą kropkę. Pilnuj, czy pojawia się liczba pojedyncza, czy liczba mnoga - to wszystko ma znaczenie.

Pamiętaj również, aby podczas analizowania poleceń od razu podkreślać wyrażenia i zwroty, które według Ciebie są istotne. Podkreślaj też kluczowe informacje w treści zadań oraz w tekstach źródłowych. Wolno Ci kreślić po arkuszu - to jest Twój arkusz! Co zyskujesz dzięki tej taktyce? Jeszcze uważniej śledzisz treść poleceń. Od swoich uczniów wręcz wymagam, żeby w czasie pracy z arkuszem podkreślali to, co najważniejsze.

Które zadania na maturze z biologii są najtrudniejsze?

Na maturze badamy trzy obszary:

1) wiedzę i rozumienie - najwięcej pytań jest właśnie z tego obszaru,

2) umiejętność tworzenia informacji - kiedyś w tego typu zadaniach trzeba było tworzyć tabele i wykresy, dzisiaj wymagane są najczęściej odpowiedzi opisowe,

3) umiejętność korzystania z informacji - właśnie ten obszar sprawia zdającym najwięcej kłopotów. Lepiej radzą sobie z nim maturzyści, którzy potrafią dobrze czytać ze zrozumieniem.

W zadaniach sprawdzających umiejętność korzystania z informacji otrzymujesz materiał źródłowy, z którym nigdy wcześniej się nie spotkałaś/spotkałeś i który wykracza poza podstawę programową. Po jego przeczytaniu musisz odpowiedzieć na ok. 4 - 5 pytań - najczęściej będziesz mieć do przeanalizowania jakieś zjawisko przyrodnicze. Zasada jest taka, że wszystkie informacje potrzebne do rozwiązania zadań znajdują się w tekście . Osoby przygotowujące pytania muszą zadbać, aby dostarczyć Ci komplet potrzebnych informacji.

W jakich zadaniach maturzyści najczęściej popełniają błędy?

Podam kilka przykładów zadań, które okazują się maturalnymi "pułapkami":

Zadanie ze stosunkiem powierzchni do objętości

Zauważyłem, że to pytanie pojawiało się do tej pory najczęściej, bodajże 4 razy. Oczywiście za każdym razem dotyczyło innego organizmu. Podstawowy błąd maturzystów to pisanie, że "stosunek powierzchni do objętości jest niekorzystny". I koniec. Taka odpowiedź jest zbyt ogólna - musisz jeszcze wyjaśnić, wykazać, dlaczego jest on niekorzystny. Jeżeli chodzi np. o utratę ciepła, możesz napisać, że "im mniejszy organizm, tym większy jest stosunek powierzchni jego ciała do objętości, dlatego więcej ciepła traci przez powierzchnię ciała".

Zadania z rybosomami, jąderkiem, jądrem komórkowym

W takich zadaniach maturzyści nagminnie stosują skróty myślowe, które uznajemy za błąd i nie przyznajemy za nie punktów. Dlatego: pisząc o rybosomach i o jąderku pamiętaj, że w jąderkach powstają podjednostki rybosomów, a nie całe rybosomy!

Inny przykład: w jednym z zadań trzeba było napisać, co takiego opuszcza jądro komórkowe przez pory jądrowe i przenosi się do cytoplazmy? Maturzyści pisali, ze tRNA albo mRNA - i to była odpowiedź prawidłowa. Jeśli jednak napisali o rRNA - dostawali 0 punktów. Dlaczego? Dlatego, że samo rRNA nie opuszcza wnętrza jądra komórkowego. Ono razem z białkami tworzy w jąderku kompleks i to on opuszcza wnętrze jądra. Lepiej byłoby zatem napisać, że rRNA opuszcza jądro w połączeniu z białkiem, tworząc podjednostkę rybosomu.

Zadania z poleceniem "wykaż", "wyjaśnij"

W 2021 roku na maturze pojawiło się zadanie z tekstem źródłowym dotyczącym glikokaliksu. Zdający mieli wykazać, jakie ma on znaczenie dla funkcjonowania erytrocytów. Z tekstu wynikało, że przez glikokaliks na powierzchni komórki tworzy się warstewka wody i zmniejsza jej tarcie o inne komórki. Na czym polegał najczęstszy błąd? Maturzyści pisali, że "funkcją erytrocytów jest transport tlenu...", a w poleceniu nie chodziło o funkcję erytrocytów, tylko o znaczenie glikokaliksu dla erytrocytów. W tym zadaniu wystarczyło zatem napisać, że powierzchnia erytrocytów jest śliska i bardzo łatwo mogą one przeciskać się przez wąskie naczynia krwionośne. Egzaminatorzy uznawali też inne odpowiedzi: przez to, że erytrocyty są śliskie, nie przyklejają się do ścian naczyń krwionośnych, ani też nie zlepiają się między sobą.

Zadania z mitochondriami i ATP

Tu również bardzo łatwo o błędny skrót myślowy. Wiele osób pisze, że "mitochondria wytwarzają energię" - tak się nie dzieje, to nie są elektrownie! Mitochondria przetwarzają energię zgromadzoną w wiązaniach związków organicznych na energię gromadzoną w ATP.

Zadania z woreczkiem żółciowym

O niepoprawny skrót myślowy bardzo łatwo też przy pytaniach o pęcherzyk żółciowy (woreczek żółciowy). Trzeba napisać, że woreczek żółciowy uwalnia żółć albo dostarcza żółć. Napisanie, że woreczek żółciowy wydziela żółć jest błędem. Owszem, potocznie tak się mówi, czasem mówią tak nawet lekarze, ale jest to nieprawda, ponieważ woreczek żółciowy nie jest gruczołem! W tak banalny sposób możesz niepotrzebnie stracić punkt.

Czy lepiej, jeśli matura jest łatwa, czy trudna?

I tak źle, i tak niedobrze. Jeśli jest łatwa, to duży odsetek - biologicznie mówiąc - populacji zdających napisze maturę na wysokim poziomie. I wtedy o tym, czy ktoś dostanie się na uniwersytet medyczny, może decydować jeden lub dwa punkty. Natomiast gdy będzie trudna, to też niezbyt dobrze, ponieważ tych punktów zdobędzie się mniej. Z drugiej strony: jeżeli na trudnej maturze zdobędziesz punkt w zadaniach, które inni napiszą źle, zyskasz przewagę.

Pamiętaj, że arkusz maturalny nie składa się wyłącznie z trudnych pytań. Zawsze znajdziesz w nim wiele zadań naprawdę łatwych. Zresztą nie wszyscy zdający maturę z biologii marzą o uniwersytetach medycznych, na których wymagania są mocno wyśrubowane. Maturzyści wybierają się też na AWF, kosmetologię, dietetykę, gdzie progi punktowe są niższe.

Odpowiadanie "pod klucz" - na czym polega?

Tak naprawdę chodzi tu o dokładność, wręcz drobiazgowość. Kiedy prowadzę zajęcia z uczniami, zwracam uwagę praktycznie na każde słowo, wyrażenie, którego oni używają, zarówno podczas omawiania procesów biologicznych, jak i pisania odpowiedzi na zadania maturalne. Na egzaminie maturalnym z biologii użycie niepoprawnego określenia kosztuje punkt. Możemy się na to zżymać, (ale z drugiej strony, jeśli się nad tym zastanowimy, może lepiej, żeby np. przyszli lekarze już od samego początku uczyli się dokładności i drobiazgowości).

Odpowiadanie "pod klucz" w arkuszu maturalnym można wyćwiczyć. Precyzyjne formułowanie odpowiedzi da się wytrenować, dokładnie na takiej samej zasadzie, na jakiej olimpijczycy doskonalą poszczególne umiejętności w sporcie. Pamiętaj o czymś bardzo ważnym: arkusz maturalny jest doskonałą ściągą - i w dodatku ściąga jak najbardziej legalną! Znajduje się w nim zawsze ogrom informacji, tylko trzeba się nauczyć, jak z nich korzystać. Tu przyda się umiejętność uważnego czytania ze zrozumieniem.

Czy przed przeczytaniem tekstu warto najpierw przeczytać pytania do niego?

Myślę, że to bardzo dobry pomysł - ukierunkowujesz się wtedy na to, pod jakim kątem czytać materiał źródłowy. Inna część tekstu może się odnosić do pierwszego zadania, inna część - do drugiego itp. Powtórzę to, o czym mówiłem wcześniej: czytając, od razu podkreślaj ważne informacje - nie tylko w materiale źródłowym, ale także w poleceniach. Najwięcej punktów traci się przez niedbałe czytanie poleceń - zbyt szybkie, "po łebkach".

Nie przerażaj się również, nawet jeśli tekst będzie dłuższy i zajmie np. pół strony arkusza maturalnego. Spotykałem się z takimi przypadkami, że tekst był dosyć trudny i zawiły, ale pytania do niego okazywały się banalnie proste!

Lepiej pisać ogólnikami, czy być drobiazgowym?

Niestety, lepiej być drobiazgowym. Często zdarza się, że jakaś odpowiedź jest poprawna, ale właśnie zbyt ogólnikowa - wtedy maturzysta nie otrzyma za nią punktu. Tu również powtórzę, że można przećwiczyć umiejętność pisania dobrych odpowiedzi w arkuszu i wyczuwania, kiedy odpowiedź wyczerpuje wymagania maturalne, a kiedy okazuje się zbyt zdawkowa.

Czy jest jakaś reguła, która może mi podpowiedzieć, czy mam napisać mniej, czy popisać się wiedzą?

Proszę - na egzaminie nie popisuj się wiedzą. Jeżeli się boisz, że odpowiedź będzie zbyt krótka, wtedy faktycznie napisz więcej, ale staraj się używać przy tym terminów i sformułowań, które są w poleceniu albo w treści zadania. Nie ma sensu popisywać się wiedzą, bo egzaminator, chociażby chciał, i tak nie może dać Ci za to dodatkowego punktu. Natomiast ryzykujesz, że w razie błędu możesz punkt stracić.

Czy w odpowiedzi można przepisywać słowo w słowo tekst z zadania? Czy odpowiadając na pytanie do tekstu źródłowego, jeśli polecenie brzmi np. "wykaż", mogę zacytować fragment tekstu?

Można zacytować zdania, nie jest to traktowane jako błąd, ale za sam cytat nigdy nie otrzymasz żadnego punktu. Nawet jeśli przestawisz kolejność słów w zdaniu. Warto natomiast skorzystać ze zwrotów albo wyrazów zawartych w tekście, ponieważ dzięki temu znacznie zmniejszasz ryzyko pomyłki.

Czy lepiej odpowiadać całym zdaniem, czy wpisać samą tylko konkretną odpowiedź?

Wiele zależy tu od rodzaju zadania. Jeśli polecenie brzmi "podaj" - wystarczy wpisać w odpowiedzi jeden lub dwa wyrazy. Przy poleceniach typu "określ" potrzebna jest troszeczkę dłuższa odpowiedź. Ale jeśli w treści zadania pojawi się polecenie "uzasadnij", "wyjaśnij" - odpowiedz przynajmniej trzema zdaniami:

• 1 zdanie - przyczyna,
• 2 zdanie - mechanizm,
• 3 zdanie - skutek.

Zalecam też, choć oczywiście zależy to od predyspozycji indywidualnych, aby uczniowie pisali krótkimi zdaniami. Oczywiście cały ciąg "przyczyna - mechanizm - skutek" można zawrzeć w pięknym zdaniu złożonym, ale o wiele łatwiej wówczas o pomyłkę. Zadbaj również o to, aby widać było w Twojej odpowiedzi ciąg przyczynowo-skutkowy, czyli aby jedno zdanie logicznie wynikało z drugiego.

Co zrobić, jeśli odpowiedź nie zmieści się w miejscu do tego przeznaczonym?Wpisać dalszy ciąg w brudnopisie, dać adnotację?

Oczywiście, że tak! Trzeba tylko wyraźnie zaznaczyć np. "ciąg dalszy w brudnopisie" - wtedy egzaminator ma obowiązek zajrzeć do brudnopisu. Pamiętaj, że nie obniżamy ocen za błędy ortograficzne lub potknięcia stylistyczne - to nie wpływa na punkty.

Czy można zapisać odpowiedź w brudnopisie, jeśli się pomylimy w zadaniu?

Tu również odpowiedź brzmi: tak. Egzaminatorzy z zasady nie czytają brudnopisu, bo nie mają na to czasu - każdy z nich sprawdza wiele prac. Jeżeli jednak zdający napisze, że odpowiedź jest w brudnopisie, egzaminator ma obowiązek tę odpowiedź przeczytać. Oczywiście zaznacz wtedy np.: "odpowiedź do zadania 3.2", aby od razu wiadomo było, do czego się odnosisz.

Czy to prawda, że w arkuszach nie będzie już zadań z rysowania wykresów?

Tak, to prawda. W poprzednich arkuszach niemal zawsze pojawiał się wykres - to było jedno ze standardowych zadań dotyczących tworzenia informacji. Tym razem wykresów nie będzie. Natomiast nie mam pewności, czy nie pojawią się zadania ze sporządzaniem tabel. Ćwicząc z moimi uczniami mówię im: jeśli zauważycie zadanie "wykonaj wykres" - pomińcie je, ale jeśli zadanie brzmi "wykonaj tabelę", to na wszelki wypadek ćwiczcie sporządzanie tabelek.

(Zobacz też: nowe wymagania - matura z biologii 2023)

Czy egzaminator sprawdzający maturę może nie przyznać punktu w zadaniu typu "wyjaśnij", jeśli podamy za dużo informacji? Np. napiszemy dłuższą odpowiedź, aby mieć pewność, że wstrzelimy się w klucz?

Nie ma ryzyka, że stracisz punkty za dłuższą odpowiedź. Jeżeli napiszesz za dużo, ale nie będzie błędu, żaden egzaminator nie ma prawa odebrać Ci za to punktu. Ale jest też ryzyko - ostrzegam swoich uczniów przed tym - nie popisuj się wiedzą! Gdy zdający popełni błąd, nawet jeżeli ta część odpowiedzi nie dotyczy bezpośrednio pytania, niestety nie mogę przyznać punktu. Czasami ktoś chce zabłysnąć i rzuca jakiś termin biologiczny, ale przypadkiem zrobi literówkę - np. zamiast "oksyhemoglobina" napisze "obsyhemoglobina" (pomijam błędy ortograficzne, bo ani za stylistykę, ani za ortografię punktów nie obcinamy) albo zrobi błąd merytoryczny, albo się pomyli - i traci punkt!

Czy jest szansa, że na tegorocznej maturze może pojawić się zadanie takie samo, jak w poprzednich latach?

W arkuszu mogą pojawić się zdania podobne do tych z ubiegłych lat, ale nigdy nie będą identyczne. A nawet jeśli samo zadanie jest podobne, to pytania do niego będą inne. Przewodnicząca zwróciła nam uwagę, że częstym błędem, jaki popełniacie na egzaminie jest fakt, że patrzycie na zadanie i zakładacie: "aha, to już było". Wówczas automatycznie piszecie odpowiedź na zadanie z poprzednich arkuszy, z poprzednich lat - a nie na to, które naprawdę macie przed sobą.

Czy jeśli odpowiedź będzie jak najbardziej poprawna, ale nie będzie jej w kluczu, to zostanie uznana? Czy liczy się tylko klucz odpowiedzi?

Uspokajam: odpowiedź nie musi być dokładnie taka, jaka jest w kluczu. Nie istnieją również żadne wyrazy, których koniecznie trzeba użyć. Jeżeli odpowiedź jest sensowna, wyczerpująca, odpowiada na dane pytanie czy zagadnienie, nie ma w niej błędów, to jak najbardziej będzie zaliczona, nawet jeśli nie pojawiła się w kluczu. Do każdej z prac maturalnych trzeba podchodzić indywidualnie i na tym właśnie polega zadanie egzaminatora.

Kilka razy zdarzało się, że w połowie sprawdzania prac maturalnych przychodził do nas przewodniczący komisji egzaminacyjnej i mówił: "słuchajcie, w pytaniu tym i tym uznajemy też taką odpowiedź". Maturę zdają tysiące ludzi, a każdy z was ma prężny, młody umysł, dlatego może zdarzyć się, że ktoś wyduma odpowiedź, której przygotowujący pytania w ogóle nie wziął pod uwagę. Wtedy zdarza się, że poszerzamy klucz.

O czym jeszcze warto pamiętać przed maturą?

Ucz się systematycznie, wcześniej, ale dzień przed maturą nie dotykaj książek. Nic Ci nie da uczenie się na ostatnią chwilę. Na studiach - może tak, na maturze - nie. Twój największy atut to wypoczęty, zrelaksowany, bystry mózg. Odpocznij, zrelaksuj się, idź na spacer, popływaj, obejrzyj serial. Nie martw się, że masz w głowie "czarną dziurę" - to minie, gdy tylko zobaczysz arkusz maturalny!

---

Spodobał Ci się ten artykuł? Udostępnij go znajomym! A jeśli masz pytania, napisz do nas - być może jeden z następnych wpisów poświęcimy właśnie tematowi, który zaproponujesz :)